Περάστε κόσμε! Έχω καλό πράγμα από BBC και Καθημερινή!

Καθώς νιώθω να με τριγυρίζει κάποια ίωση, θέτοντας σε κίνδυνο την πενθήμερη εκδρομή που έχω προγραμματίσει για την ερχόμενη εβδομάδα, καταφεύγω στην εύκολη λύση της αναδημοσίευσης. Από αυτή την άποψη, η παρούσα ανάρτηση εντάσσεται στην κατηγορία «Μεγάλες διαδικτυακές επιτυχίες του Ρογήρου» (διπλό CD με … 3-4 κομμάτια σε 7 διαφορετικά remix το καθένα για να γεμίσει ο δίσκος). Το κείμενο που ακολουθεί πρωτοδημοσιεύθηκε στον φιλόξενο χώρο της Λεξιλογίας τον Ιανουάριο (19.1.2009). Λίγες ημέρες μετά, ο Νίκος Σαραντάκος μου έκανε την τιμή να το δημοσιεύσει στον ιστότοπό του (τότε δεν είχε ξεκινήσει ακόμη το δημοφιλέστατο ιστολόγιό του), με τον τίτλο «Όταν το ντοκιμαντέρ χαρίζει άφθονο γέλιο» προσθέτοντας έναν πολύ κατατοπιστικό για το θέμα πρόλογο. Επομένως, οι (λίγοι αλλά εκλεκτοί) αναγνώστες του ιστολογίου μάλλον γνωρίζουν το κείμενο που ακολουθεί και μπορούν να το προσπεράσουν. Δεν υπάρχει άλλωστε λόγος ανησυχίας: οι Νορμανδοί ήδη ετοιμάζονται να φορέσουν θώρακες και κράνη και να ζωστούν τα σπαθιά τους για να σουλατσάρουν από το Μπενεβέντο ως τις Συρακούσες: το αργότερο αύριο θα σας χτυπήσουν την πόρτα για πρωϊνό καφεδάκι…

Στον πρόλογό του, ο Νίκος Σαραντάκος επισημαίνει, μεταξύ άλλων, τα εξής: 

«Θα έλεγε κανείς ότι είναι σπάνιο φαινόμενο να προκαλεί ακράτητα γέλια ένα ντοκιμαντέρ εκλαϊκευμένης επιστήμης, από αυτά τα πολύ καλοφτιαγμένα του BBC. Ένα τέτοιο ντοκιμαντέρ παρουσιάζουμε στο σημερινό σημείωμα. Το κακό είναι ότι ο σκοπός του σκηνοθέτη δεν ήταν να κάνει τους θεατές να γελάσουν –το κωμικό αποτέλεσμα οφείλεται αποκλειστικά στους ελληνικούς υποτίτλους. Έτσι, μόνο Έλληνες θεατές θα γέλασαν και μάλιστα μόνο όσοι έχουν την πετριά –δηλαδή μεταφραστές και άλλοι… ύποπτοι τύποι.

 Σκέφτομαι πάντως ότι αν η μοίρα του υποτιτλιστή γενικά δεν είναι ζηλευτή, ο υποτιτλιστής ντοκιμαντέρ που μοιράζονται σε DVD βρίσκεται στη χειρότερη θέση. Αφενός, επειδή μεταφράζει ντοκιμαντέρ, πρέπει να έχει αρκετές γνώσεις για το αντικείμενο της ταινίας. Ίσως όχι τόσες όσες ο μεταφραστής ενός αντίστοιχου βιβλίου, πάντως αρκετές. Επίσης, επειδή το ντοκιμαντέρ όσο και να ’ναι μεταδίδει γνώσεις, είναι πιο δύσκολο, αν ο μεταφραστής αγνοεί κάτι, να το πνίξει στο φλου αρτιστίκ και στη γενικολογία, όπως ίσως θα μπορούσε να κάνει σε μια ταινία μυθοπλασίας. Αφετέρου, επειδή το ντοκιμαντέρ διανέμεται σε DVD, τα πτερόεντα έπεα έχουν χάσει τα φτερά τους, δηλαδή ο απαιτητικός θεατής μπορεί να επαναλάβει δυο και τρεις φορές ένα στιγμιότυπο όπου η μετάφραση φαίνεται να πάσχει κι έτσι να βεβαιωθεί, ενώ στο σινεμά ή στην τηλεόραση συχνά υπάρχει η πιθανότητα ότι κάτι δεν ακούστηκε καλά κι έτσι ο υποτιτλιστής απαλλάσσεται λόγω αμφιβολιών.

 Όμως τα παραπάνω δεν είναι δικαιολογία για τον κακό υποτιτλισμό. Αφού οι εταιρείες που υποτιτλίζουν ντοκιμαντέρ ξέρουν τις δυσκολίες, ας πληρώσουν λίγο περισσότερο τους υποτιτλιστές τους. Σημειώνω ότι η αμοιβή για υποτίτλους (γενικώς) δεν ξεπερνάει πολύ το 1 ευρώ ανά λεπτό ταινίας! Άλλωστε, ο κύριος στόχος του σημειώματος δεν είναι ο μεταφραστής που έκανε τους υποτίτλους, αλλά η εταιρεία που παρέδωσε ανεπαρκή δουλειά και η εφημερίδα που μοιράζει ένα ελαττωματικό προϊόν».

Και καταλήγει, διορθώνοντας μια δική μου αστοχία, διευκρινίζοντας ότι η «αναφορά στη Στρατιά των Ανύπαρκτων, προς το τέλος του κειμένου, δεν είναι εκατό τα εκατό ακριβής. Πιο ταιριαστό θα ήταν να μιλάμε για Στρατιά των Αγνώριστων, μια και ο «Χάντριαν» των υποτίτλων δεν είναι ανύπαρκτο πρόσωπο, αλλά υπαρκτό (μάλλον καταλάβατε ποιο) που έγινε σχεδόν αγνώριστο από την επέμβαση του υποτιτλιστή. Ήδη τα κέντρα κατάταξης έχουν ανοίξει και σε λίγες μέρες δεν αποκλείεται να κάνει την εμφάνισή της και η Στρατιά των Αγνώριστων!»

Ακολουθεί το πρωτότυπο κείμενο:

«Είπαμε προχθές να παρακολουθήσουμε κάποιο από τα πολλά ντοκιμαντέρ που έχει μοιράσει σε DVD τα τελευταία χρόνια η «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» και διαλέξαμε τη σειρά «Wild Europe» του BBC (παραγωγή 2005-2006, ο τίτλος μεταφράστηκε στα ελληνικά ως «Άγνωστη Ευρώπη»). Τα δύο πρώτα επεισόδια αναφέρονται στη γεωλογική ιστορία της ηπείρου μας, το 3ο και το 4ο στη σχέση ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος. Το ντοκιμαντέρ ήταν πράγματι εξαιρετικό (τόσο από επιστημονική όσο και από αισθητική άποψη), όχι όμως και η μετάφρασή του (η οποία πιστώνεται ή μάλλον χρεώνεται σε εταιρία), γεγονός όχι και τόσο πρωτότυπο αν λάβουμε υπόψη την ποιότητα των μεταφράσεων στη συγκεκριμένη εφημερίδα. Ακολουθεί ένα απάνθισμα μεταφραστικών καλλιτεχνημάτων από τους ελληνικούς υπότιτλους των δύο τελευταίων επεισοδίων (ομολογώ ότι δεν είχα κουράγιο να ελέγξω αν η μετάφραση είναι πανομοιότυπη και στο ελληνικό σπικάζ, ενώ δεν γνωρίζω αν η σειρά προβλήθηκε στον ΣΚΑΪ και, αν ναι, αν χρησιμοποιήθηκε η επίμαχη μετάφραση).

Α. Συμπαθητικές απροσεξίες

Το ντοκιμαντέρ αναφέρει ότι η πατάτα έφτασε πιθανώς στην Ιρλανδία όταν η θάλασσα ξέβρασε στις ακτές τα κουφάρια πλοίων της ισπανικής αρμάδας, μετά την ήττα των ισπανικών δυνάμεων από τους Άγγλους (και τα στοιχεία της φύσης) το 1588. Και συμπληρώνει ο Άγγλος εκφωνητής ότι η πατάτα είχε φτάσει στην Ισπανία μερικές δεκαετίες νωρίτερα, με τις ανακαλύψεις του Κολόμβου. Ο μεταφραστής κάτι δεν προσέχει στο κείμενό του, κάτι ξεχνά και μας χαρίζει μια νέα θεώρηση της Ιστορίας: «η πατάτα έκανε το ταξίδι από τον Νέο στον Παλαιό Κόσμο μερικές δεκαετίες πριν από τον Κολόμβο» ! Άραγε, ταξίδεψε μόνη της ή την έφερε κάποιος άγνωστος θαλασσοπόρος του οποίου το όνομα η κακούργα Ιστορία ξέχασε να καταγράψει; Ή μήπως το έκαναν οι Βίκινγκς (αν υποθέσουμε ότι η φράση «μερικές δεκαετίες» μπορεί να καλύψει και τρεις ή τέσσερις αιώνες);

Β. Αφού μοιάζουν, είναι ίδια.

Συνεχίζει ο Άγγλος εκφωνητής για τις πατάτες, «πατάτες» σερβίρει κι ο μεταφραστής του. Το ντοκιμαντέρ κάνει λόγο για μύκητες που προσέβαλαν τις καλλιέργειες στα μέσα του 19ου αιώνα, καταστρέφοντάς τες και προκαλώντας λιμό (famine, έλεγε και ξανάλεγε). Στους υπότιτλους βλέπαμε και ξαναβλέπαμε «λοιμός». Θα μου πείτε, από άποψη συνεπειών το ίδιο κάνει: είτε πανούκλα είτε πείνα, ο κίνδυνος είναι να χαζεύεις τα ραδίκια ανάποδα. Οπότε … no problem!

Άλλωστε, λίγο αργότερα και ενώ το ντοκιμαντέρ πραγματεύεται το ζήτημα της βιομηχανικής ρύπανσης από τον 19ο αιώνα και μετά, η λέξη «smog» αποδίδεται απλά και οικονομικά ως «καπνός». Πώς λέμε «οι βλαβερές συνέπειες του καπνού», ένα τέτοιο πράγμα.

Γ. Δημιουργική χρήση της νέας ελληνικής

1) Και τα βουνά έχουν ψυχή – Μας λέει το πρωτότυπο ότι κατά το παρελθόν οι κορυφές των Άλπεων «were feared and avoided». Μετάφραση: «οι κορυφές των Άλπεων φοβούνταν και αποφεύγονταν». Τι να φοβούνταν άραγε οι κακόμοιρες; Τους τουρίστες να υποθέσω;

2) Ενώ τα ποτάμια κάνουν μπίζνες – Το ντοκιμαντέρ κάνει λόγο για την εμπορική κίνηση των ποταμών της Ευρώπης και χαρακτηρίζει τον Ρήνο ως «the busiest river in Europe». Μετάφραση: «ο Ρήνος είναι ο πλέον πολυάσχολος ποταμός της Ευρώπης». Κυλά και γράφει υπομνήματα και αναφορές στον φορητό υπολογιστή του.

3) Η δύναμη του λιμανιού – Το θέμα τώρα είναι η εμπορική κίνηση στα μεγάλα λιμάνια της ηπείρου μας. Εδώ ο μεταφραστής ξεπερνά τον εαυτό του σε δημιουργικότητα: «Ένα λιμάνι σαν κι αυτό μπορεί να πηγαινοφέρνει 3.000 κοντέϊνερ το χρόνο». Λέτε να τα εκσφενδονίζει σαν τον Κινγκ Κονγκ;

Έχουμε ακόμη: «την επανένταξη των καστόρων στη Βιέννη», αφού φαίνεται ότι είχαν εθιστεί σε βαριές εξαρτησιογόνες ουσίες, αλλά ευτυχώς απεξαρτήθηκαν. Τώρα βέβαια το πρωτότυπο μιλούσε για «reintroduction near Vienna», δεν υπάρχει όμως λόγος να ασχολούμαστε με πεζά πράγματα.

Μετά από αυτά, είναι μάλλον πταίσμα να μεταφράζεις ως «καλές συνθήκες διαβιώσεως» το πρωτότυπο «optimal growing conditions», προκειμένου περί θερμοκηπίων και των φυτών που καλλιεργούνται σε αυτά.

Δ. Όχι μόνο η στρατιά… αλλά και η γεωγραφία των ανυπάρκτων

1) Το καλύτερο από όλα είναι ο «ποταμός Ρόνος». Κι εμείς που νομίζαμε ότι ο Rhône λέγεται Ροδανός στα ελληνικά.

2) Πληροφορηθήκαμε επίσης την ύπαρξη της πόλης «Σβάνσα». Αν προσθέσω ότι μιλάμε για «τη Σβάνσα της Ουαλίας», θα καταλάβετε ότι πρόκειται για το Swansea.

3) Τέλος, μια περίπτωση υποψήφια για κατάταξη στη γνωστή «στρατιά των ανυπάρκτων» που στρατολογεί ο sarant. Η μετάφραση του ντοκιμαντέρ μας πληροφορεί ότι «το τείχος του Χάντριαν χώριζε την Αγγλία από τη Σκωτία». Μεγάλε και δοξασμένε Χάντριαν ! Να υποθέσουμε ότι ο μεταφραστής δεν περνά και συχνά από την πύλη του Αδριανού;

Ηθικό δίδαγμα; Ευχαριστούμε ειλικρινά την «Καθημερινή» που μας έχει χαρίσει μια ολόκληρη βιντεοθήκη με εξαιρετικά ντοκιμαντέρ, δεν θα έβλαπτε όμως και λίγη προσοχή στον υποτιτλισμό».

Ετικέτες: BBC, πατάτα, Άλπεις, Αδριανός, Γεωγραφία, Καθημερινή, Λεξιλογία, Νίκος Σαραντάκος, Ροδανός, λιμός