Διαβάζουμε στα σημερινά «ΝΕΑ» για τον θόρυβο που ξέσπασε σχετικά με τη νέα παράσταση του Δ. Παπαϊωάννου (με τίτλο «Πουθενά»): ενόψει της επίσημης πρεμιέρας, η διοίκηση του Εθνικού Θεάτρου εξετάζει το ενδεχόμενο να «ντύσει» τους δύο ερμηνευτές που εμφανίζονται στην παράσταση γυμνοί, προκειμένου να μη σκανδαλιστούν οι υψηλοί προσκεκλημένοι. Δεν είναι στις προθέσεις μου να εκφέρω γνώμη επί της ουσίας του ζητήματος (η λογοκρισία οποιουδήποτε έργου τέχνης μου φαίνεται εξ ορισμού άστοχη και αδικαιολόγητη), αλλά να εξετάσω αυτό που κίνησε περισσότερο την περιέργειά μου: συγκεκριμένα, το δημοσίευμα των Νέων φιλοξενεί σχόλιο του Κ. Γεωργουσόπουλου επί του θέματος. Ο καταξιωμένος φιλόλογος, κριτικός θεάτρου και λογοτέχνης αναφέρει τα εξής:
» Τι μου θυμίζει αυτή η ιστορία που την ακούω και δεν θέλω να την πιστέψω. Κάποτε, λέει, η βασίλισσα Ελισάβετ εισερχόμενη στην αίθουσα του θρόνου, όπου την ανέμεναν όλοι οι διαπιστευμένοι πρέσβεις στον αγγλικό θρόνο, έπαθε το εξής: έσπασε η καλτσοδέτα της με αποτέλεσμα να γλιστρήσει έως τους αστραγάλους της το βρακί της. Εν μέσω τόσο σοβαρών κυρίων! Ο ευγενέστατος και σεμνότατος Γάλλος πρέσβης βλέποντας το «κάζο» της έσπευσε να αναφωνήσει: «Ντροπή του, όποιος σκεφτεί βρώμικα γι΄ αυτό»! Έκτοτε οι έχοντες χιούμορ Άγγλοι βασιλείς καθιέρωσαν ως ανώτατο παράσημο της χώρας το Παράσημο της Περικνημίδος, μια καλτσοδέτα που φέρει μάλιστα αναγεγραμμένη γαλλιστί τη διαβόητη αναφώνηση.»
Τί σας θυμίζουν όλα αυτά; Μα φυσικά τη φράση-έμβλημα που αναγράφεται στον βασιλικό θυρεό της Μεγάλης Βρετανίας: «Honi soit qui mal y pense», το οποίο απαντά και ως «Honi soit quy mal y pense», «Hony soyt qe mal y pense», «Hony soyt ke mal y pense», «Hony soyt qui mal pence» ή ακόμα, βάσει της σύγχρονης γαλλικής ορθογραφίας, «Honni soit qui mal y pense». Και πού είναι το πρόβλημα, θα ρωτήσετε; Το προβληματικό του σχολίου έγκειται στο ότι η ιστορία αυτή δεν έχει να κάνει ούτε με την Ελισσάβετ την Α΄ ούτε με κάποιον Γάλλο πρέσβη. Όπως αναφέρουν όλες οι πηγές η επίμαχη φράση αποδίδεται στον Εδουάρδο τον Γ΄ της Αγγλίας (βλ. για παράδειγμα εδώ και εδώ), δηλαδή δύο ολόκληρους αιώνες πριν από τα χρόνια της Παρθένου Βασίλισσας. Υπάρχουν μάλιστα δύο εκδοχές γύρω από το πώς καθιερώθηκε η φράση αυτή. Σύμφωνα με την πρώτη, την πιο σκαμπρόζικη και αυτήν που τα περιστατικά της ταιριάζουν περισσότερο με αυτά που αναφέρει ο Κ.Γ., κατά τη διάρκεια βασιλικής δεξίωσης και ενώ χόρευε η Κόμισσα του Σώλσμπερυ έσπασε η καλτσοδέτα της, η κάλτσα έπεσε και αποκαλύφθηκε κάτι από γυμνό γυναικείο πόδι. Το συμβάν προκάλεσε τα γέλια και τις κοροϊδίες των υπόλοιπων καλεσμένων. Ως αυθεντικός ιππότης, ο Άγγλος μονάρχης παρενέβη και, αφού πέρασε το επίμαχο κομμάτι υφάσματος γύρω από το γόνατό του, πρόφερε τη φράση «Honni soit qui mal y pense» αποδοκιμάζοντας αυτούς που μέχρι εκείνη τη στιγμή κορόϊδευαν την κόμισσα. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, την οποία καταγράφουν και τα επίσημα χρονικά του Οίκου των Τυδώρ, η δεξίωση είχε διοργανωθεί το 1347, προκειμένου να εορτασθεί η κατάληψη του Καλαί. Η επισήμανση έχει την αξία της, διότι βρισκόμαστε στα χρόνια του Εκατονταετούς Πολέμου μεταξύ των βασιλικών οίκων Αγγλίας και Γαλλίας. Η δεύτερη, λοιπόν, και πιο πεζή εξήγηση μας λέει ότι τη φράση την πρόφερε ο Εδουάρδος αναφερόμενος στην εκ μέρους του διεκδίκηση γαλλικών εδαφών και του ίδιου του γαλλικού θρόνου, καθόσον θεωρούσε τις αξιώσεις του αυτές απολύτως νόμιμες και θεμιτές.
Όποια κι αν είναι ακριβώς η αρχή, η φράση θα γίνει έμβλημα του αγγλικού ιπποτικού Τάγματος της Περικνημίδας, το οποίο ιδρύεται από τον Εδουάρδο το 1348 (κατ’ άλλους το 1344). Η ονομασία της εξηγείται συνήθως με επίκληση του παραπάνω περιστατικού με την Κόμισσα του Σώλσμπερυ, ίσως όμως η αλήθεια να βρίσκεται σε μια άλλη παράδοση η οποία αφορά περιστατικό που συνέβη κατά τη διάρκεια της Γ΄ Σταυροφορίας και σχετίζεται, όπως είναι εύλογο, με τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο. Εκτός από το περί ου ο λόγος Τάγμα, η φράση θα καταστεί στη διάρκεια της Ιστορίας έμβλημα διαφόρων βρετανικών στρατιωτικών σωμάτων και, βέβαια, θα κάνει την εμφάνισή της και στον βασιλικό θυρεό.
Επομένως, δεν υπάρχει καμιά σχέση με την Ελισσάβετ, στην ιστορία της φράσης δεν εμπλέκεται κανένας Γάλλος πρέσβης και μιλάμε καταρχήν (και καταρχάς, εν προκειμένω) για ιπποτικό Τάγμα της Περικνημίδας κι όχι για παράσημο. Όσο για τον λόγο για τον οποίο η φράση καθιερώθηκε στα γαλλικά, αυτός είναι πρόδηλος σε οποιον έχει τις βασικές γνώσεις της Ιστορίας της περιόδου: τα γαλλικά είναι (εδώ και τρεις αιώνες) η γλώσσα της αγγλικής αυλής, ο δε βασιλιάς Εδουάρδος είναι ένας Πλανταγενέτης, στου οποίου τις φλέβες κυλά ανδεγαυικό και νορμανδικό αίμα.
ΥΓ1: Δύο απορίες. Πρώτον, πόσο εύστοχη απόδοση της γαλλικής φράσης αποτελεί το «Ντροπή του, όποιος σκεφτεί βρώμικα γι΄ αυτό»; Δεύτερον, πώς το σπάσιμο της καλτσοδέτας έχει ως συνέπεια το πέσιμο του βρακιού;
ΥΓ2: Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον Αμβρόσιο (και την SBE), καθόσον τα σχόλιά τους στο φόρουμ Λεξιλογία έδωσαν την έμπνευση για την παρούσα ανάρτηση.
Ετικέτες: Αγγλία, Εδουάρδος ο Γ΄, Εκατονταετής Πόλεμος, Ελισσάβετ η Α΄, Ιστορία, Μεσαίωνας, Πλανταγενέτες, Ριχάρδος ο Α΄, Τάγμα της Περικνημίδας, Τα Νέα
Το Ιστολόγιο του Ρογήρου 
22 Οκτωβρίου, 2009 στο 1:39 πμ |
Δεν είμαι σίγουρος για το ποια θα ήταν η καλύτερη μετάφραση του Honni soit qui mal y pense (μάλλον επειδή τόχω έτσι περασμένο στο μυαλό μου), νομίζω όμως ότι είναι το καλύτερο σχόλιο γι’ αυτό το επεισόδιο με το Γεωργουσόπουλο. Ο οποίος σκαρφίστηκε όλ’ αυτά τα απίθανα (με τις κιλότες, τους υπαινιγμούς για την αγνότητα της βασίλισσας και τα στερεότυπα της γαλλικής και αγγλικής συμπεριφοράς) βασισμένος σε όσα κουβαλάει στο μυαλό του.
Σε ό,τι αφορά τις βαθιές γνώσεις του, ο άνθρωπος είναι αποφασισμένος να γράψει ιστορία!
22 Οκτωβρίου, 2009 στο 1:58 πμ |
Προσωπικά, απορώ πώς του βγήκε αυτή η αφήγηση. Τα μπέρδεψε ή το φαντάστηκε;
22 Οκτωβρίου, 2009 στο 9:03 πμ |
Μάλλον το φαντάστηκε. Όπως είχε φανταστεί πρόσφατα ότι οι Αγγλοσάξονες αποδομούν μανιωδώς μόνο την ελληνική ιστορία (π.χ. μεταφέροντας τον Οιδίποδα σε κόμικς) και ποτέ δεν θα τολμούσαν να κάνουν το ίδιο με τη δική τους. Οι Μόντυ Πάιθονς και τα παρόμοια πρέπει να ήταν μυστικοί πράκτορες του Ελληνισμού, υποθέτω.
22 Οκτωβρίου, 2009 στο 10:28 πμ |
Δίκιο έχεις, Δύτη. Αυτή τη φορά, όμως, ο μύθος δεν φαίνεται να έχει τέτοια χαρακτηριστικά: εκ πρώτης όψεως δεν μεταφέρει πρόδηλες αξιολογικές κρίσεις και, πάντως, αν το κάνει, αυτές είναι μάλλον θετικές για την Αγγλία.
20 Νοεμβρίου, 2009 στο 4:29 μμ |
Ο τραγουδοποιός Βασίλης Νικολαΐδης τραγουδώντας ζωντανά στο studio του 902 το τραγούδι του «Ιστορία της Μαρίας» εκφώνησε τους τελευταίους στίχους ως εξής:
«Έχουν δίκιο της ζωής οι βετεράνοι
στόλους σέρνει άμα θέλει το φουστάνι
Έχουν δίκιο όταν λένε οι παλιοί
στόλους σέρνει άμα θέλει ταραρί – ταριτιμ τιμ»
συμπληρώνοντας -λίγο πριν παίξει το τελευταίο ακόρντο στην κιθάρα- «Λέει ο εγγλέζικος θυρεός, ας είναι ντροπιασμένος όποιος σκέφτεται άσχημα»
Μάλλον ιδανική η μετάφρασή του.
Προς επίρρωσιν:
20 Νοεμβρίου, 2009 στο 4:54 μμ |
Καταρχάς, καλώς ορίσατε στα μέρη μας.
Το τραγούδι ομολογώ ότι δεν το ήξερα. Τώρα, για τη μετάφραση της επίμαχης φράσης, ειλικρινά δεν ξέρω, έχω κάποιες επιφυλάξεις, αν και βέβαια είναι σαφώς καλύτερη από την παρατεθείσα στην ανάρτηση. Μέχρι σήμερα δεν έχω βρει την «ιδανική» απόδοσή της στα ελληνικά, αν ποτέ δεχτούμε ότι μπορεί να υπάρχει κάτι τέτοιο. Αναρωτιέμαι κιόλας αν η γαλλική φράση μπορεί να αποδοθεί χωρίς να συνοδεύεται από μακροσκελή επεξήγηση.
23 Νοεμβρίου, 2009 στο 11:55 πμ |
Τώρα το σκέφτηκα: «Ντροπή σε όποιον το ερμηνεύει άσχημα/βρώμικα/άσεμνα κ.ο.κ.»; (για να βάλουμε και το y)
23 Νοεμβρίου, 2009 στο 12:42 μμ |
Ή ακόμη, «Πρέπει να ντρέπεται όποιος …» και εδώ αγγίζουμε το ουσιαστικό πρόβλημα της μετάφρασης. Γιατί πώς να αποδώσουμε εύστοχα, με ακρίβεια και πληρότητα το γαλλικό «penser mal à quelque chose»; Λέμε στα ελληνικά «σκέφτομαι άσχημα για κάτι» και τί αντιλαμβάνεται με αυτό ο αναγνώστης/ ακροατής μας; Χρειαζόμαστε μια απόδοση που να μπορεί να περιλάβει και την αποδοκιμασία και την κοροϊδία, κι αυτό μου φαίνεται δύσκολο (για το ατύχημα της Κόμισσας θα μπορούσαμε να πούμε «πρέπει να ντρέπεται όποιος κοροϊδεύει», για τις βλέψεις, όμως, του Εδουάρδου στον γαλλικό θρόνο πρέπει να αλλάξουμε ρήμα («όποιος δεν τις εγκρίνει»;). Προς το παρόν αδυνατό να βρω τη μία και μόνη απόδοση που θα εκφράζει το σύνολο του σημασιολογικού περιεχομένου του «mal y pense». Όποιος έχει καλή ιδέα καλείται να την καταθέσει.
13 Αυγούστου, 2010 στο 10:14 μμ |
Ρογήρε, συγγνώμη για την καθυστερημένη παρέμβαση, αλλά μόλις τώρα πήρα είδηση το κείμενό σου. Επίσης, μόλις τώρα κατάλαβα τι ακριβώς συγκρατούν οι εμβληματικές τιράντες του Γεωργουσό. Αλίμονό μας αν ποτέ σπάσει καμιά τους, δηλαδή.
14 Αυγούστου, 2010 στο 8:44 πμ |
Τιπού, καλώς όρισες!
Καλύτερα να μη σκεφτόμαστε καν το ενδεχόμενο να σπάσει! 🙂
4 Αυγούστου, 2013 στο 9:24 μμ |
«Εὐτυχὴς ἐκεῖνος ποὺ δὲν σκέφθηκε τὸ πονηρό»
5 Οκτωβρίου, 2013 στο 10:44 μμ |
Ωραία απάντηση, ερμηνεία από την ανάποδη! 😉 Καλώς όρισες, Περαστικέ!