«1917 – Η Χρονιά των Επαναστάσεων» – Μέρος 3: Διά πυρός και σιδήρου! Οι Μπολσεβίκοι εδραιώνουν την εξουσία τους

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ

ΔΙΑ ΠΥΡΟΣ ΚΑΙ ΣΙΔΗΡΟΥ! ΟΙ ΜΠΟΛΣΕΒΙΚΟΙ ΕΔΡΑΙΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ ΤΟΥΣ

Οι ιδρυτικές πράξεις του νέου καθεστώτος είναι τα διατάγματα για την ειρήνη και τη γη, τα οποία ψηφίζονται αμέσως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Το πρώτο συνιστά μια συμβολική όσο και ουτοπική διακήρυξη αρχών, καθώς καλεί «τους λαούς και τις κυβερνήσεις όλων των εμπολέμων κρατών σε διαπραγματεύσεις με στόχο την επίτευξη ειρήνης χωρίς προσαρτήσεις εδαφών και χωρίς πολεμικές αποζημιώσεις». Το δεύτερο έχεις πολύ πιο ουσιαστικές συνέπειες: καταργεί την ιδιωτική ιδιοκτησία γης και μεταφέρει τον έλεγχο όλων των εκτάσεων στις τοπικές επιτροπές οι οποίες πρέπει να τις αναδιανείμουν στους αγρότες βάσει των αναγκών των δεύτερων. Σε κάθε οικογένεια δίνονται 20 με 30 στρέμματα γης. Η κίνηση αυτή δεν επιλύει το αγροτικό ζήτημα, αλλά εξασφαλίζει στους Μπολσεβίκους την υποστήριξη μεγάλου μέρους του αγροτικού πληθυσμού, υποστήριξη που θα αποδειχθεί κρίσιμη στη συνέχεια.

Για να ασκήσουν στοιχειωδώς εξουσία στις περιοχές που ελέγχουν, οι Μπολσεβίκοι πρέπει να διευθετήσουν μια σειρά από ζητήματα. Πρέπει να δώσουν τέλος στον πόλεμο και να εδραιώσουν την πολιτική κυριαρχία τους (Α). Στη συνέχεια θα βρεθούν αντιμέτωποι με σειρά αντιπάλων οι οποίοι επιλέγουν τον ένοπλο αγώνα με στόχο την ανατροπή της νέας εξουσίας (Β).

Α.   Η ΔΙΕΥΘΕΤΗΣΗ ΤΩΝ ΕΚΚΡΕΜΟΤΗΤΩΝ

α.   Μπρεστ-Λιτόφσκ, η ταπεινωτική ειρήνη

Όπως ήταν αναμενόμενο, κανείς από τους εμπολέμους δεν ανταποκρίνεται στην πρόσκληση των Μπολσεβίκων. Γάλλοι και Άγγλοι επιλέγουν τη συνέχιση του πολέμου μέχρι τελικής νίκης. Οι Μπολσεβίκοι αναγκάζονται να αρχίσουν συνομιλίες με τις Κεντρικές Αυτοκρατορίες και πράγματι, στις 15 Δεκεμβρίου 1917, συνάπτεται ανακωχή, ανανεώσιμης χρονικής διάρκειας τεσσάρων εβδομάδων. Στις συνομιλίες που διεξάγονται καθίσταται σαφές ότι οι απαιτήσεις Γερμανών και Αυστριακών είναι δυσβάσταχτες για τη νέα ρωσική κυβέρνηση, η οποία προσπαθεί να κερδίσει χρόνο. Τρεις απόψεις συγκρούονται στους κόλπους του κόμματος: συνέχιση του πολέμου στο όνομα της σοσιαλιστικής επανάστασης (Μπουχάριν), αποδοχή των γερμανικών αξιώσεων, ώστε η επανάσταση να κερδίσει χρόνο, δίνοντας χώρο (Λένιν), και η εντελώς ουτοπική του Τρότσκι, εντούτοις κύριου διαπραγματευτή, κατά την οποία δεν χρειάζεται να γίνει απολύτως τίποτε, διότι ο πόλεμος έχει τερματιστεί ντε φάκτο.

Τη λύση τη δίνει η πραγματικότητα. Ενώ η ρωσική κυβέρνηση σπαράσσεται από τις διαφωνίες αφήνοντας αναπάντητα τα γερμανικά τελεσίγραφα, ο εχθρός αναλαμβάνει εκ νέου πολεμικές επιχειρήσεις. Οι γερμανικές και αυστριακές δυνάμεις προελαύνουν σε βάθος σχεδόν 400 χιλιομέτρων (23 Φεβρουαρίου 1918). Η Ρωσία είναι αναγκασμένη να ικανοποιήσει όλους τους όρους των νικητών, συνάπτοντας την πλέον ταπεινωτική Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ (3 Μαρτίου). Χάνει τον έλεγχο της Ουκρανίας, αναγνωρίζει την ανεξαρτησία της Φινλανδίας και των Βαλτικών Χωρών και υποχρεώνεται σε εδαφικές παραχωρήσεις προς την Τουρκία. Με τον τρόπο αυτό στερείται περίπου το 25% του πληθυσμού της, το ένα τρίτο της αγροτικής της παραγωγής και ανεκτίμητες πλουτοπαραγωγικές πηγές και βιομηχανικές υποδομές.

Η Συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ (το κείμενο στις γλώσσες των 4 νικητριών, ως τότε, δυνάμεων -γερμανικά, ουγγρικά, βουλγαρικά, οθωμανικά τουρκικά- και στα ρωσικά)

β.   Η εξουδετέρωση πολιτικών αντιπάλων και συμμάχων

Προεκλογική αφίσα των Εσέρων, 1917

Οι Μπολσεβίκοι δεν θα μπορούσαν να απαγορεύσουν τις εκλογές για την ανάδειξη Συντακτικής Συνέλευσης. Επί μήνες κατηγορούσαν την Προσωρινή Κυβέρνηση ότι κωλυσιεργεί με στόχο να τις αναβάλει επ’ αόριστον. Πράγματι, οι εκλογές διεξάγονται τον Νοέμβριο (για την ακρίβεια, σε περιοχές που δεν ήλεγχαν οι Μπολσεβίκοι, η εκλογική διαδικασία συνεχίστηκε και κατά το πρώτο δίμηνο του 1918). Δικαίωμα ψήφου είχαν όλοι οι πολίτες ηλικίας 20 ετών και άνω (ειδικώς οι στρατιώτες είχαν δικαίωμα να ψηφίζουν από ηλικίας 18 ετών). Όπως είναι λογικό, καθόσον οι αγρότες αποτελούσαν τη συντριπτική πλειονότητα του ρωσικού πληθυσμού, στις εκλογές αυτές επικρατούν άνετα οι Εσέροι καταλαμβάνοντας περί τις 370 έδρες, ενώ οι Μπολσεβίκοι έχουν 180 και οι σύμμαχοί τους (Εσέροι της αριστερής πτέρυγας) 40. Η Συντακτική Συνέλευση συγκροτείται σε σώμα στις 5 Ιανουαρίου του 1918. Εκλέγει ως πρόεδρο τον ηγέτη των Εσέρων Τσερνόφ και ακυρώνει τα διατάγματα των Μπολσεβίκων. Η πρώτη συνεδρίαση της βουλής αυτής είναι και η τελευταία. Το απόγευμα της επομένης, οι βουλευτές διαπίστωναν ότι το Μέγαρο της Ταυρίδας ήταν σφραγισμένο. Με απόφαση του αρμόδιου Λαϊκού Επιτρόπου Μοϊσέι Σολομόνοβιτς Ουρίτσκι η Συνέλευση διαλυόταν. Δεν υπήρξε καμία σοβαρή λαϊκή αντίδραση.

Αμέσως μετά την Οκτωβριανή, τα αστικά πολιτικά κόμματα και τα έντυπά τους απαγορεύονται. Η θέση των διαφόρων σοσιαλιστικών κομμάτων καθίσταται και αυτή επισφαλής. Στοχεύοντας στον απόλυτο πολιτικό έλεγχο, η νέα ηγεσία της Ρωσίας αποφασίζει να εξουδετερώσει σταδιακά ακόμη και όσους την έχουν ως τώρα υποστηρίξει. Κάποιοι από αυτούς θα τη βοηθήσουν και οι ίδιοι με τα λάθη τους. Εξοργισμένοι με τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, οι αριστεροί Εσέροι δολοφονούν τον Γερμανό πρεσβευτή στη Μόσχα (όπου ήδη από τον Μάρτιο έχει μεταφερθεί η πρωτεύουσα) στις 6 Ιουλίου 1918. Την επομένη επιχειρούν ένα πλημμελώς οργανωμένο ένοπλο πραξικόπημα το οποίο μέσα σε λίγες ώρες καταστέλλουν οι Μπολσεβίκοι υπό τον Αντόνοφ-Οφσεγένκο. Το σοσιαλιστικό καθεστώς μπορεί πλέον να εξαπολύσει απηνείς διώξεις κατά των Εσέρων, χωρίς να συναντήσει σοβαρές αντιδράσεις. Η εξολόθρευσή τους θα ολοκληρωθεί μετά την απόπειρα δολοφονίας του Λένιν (30 Αυγούστου) από τη Φάννι Καπλάν, μέλος των Εσέρων (και πιο πριν, στις 18 Αυγούστου, τη δολοφονία του Ουρίτσκι πάλι από Εσέρους). Το πεδίο δράσης έχει αφεθεί πλέον στην Τσε Κα!

Η απόπειρα δολοφονίας του Λένιν, πίνακας του 1927

Τον Δεκέμβριο του 1917, οι Μπολσεβίκοι ιδρύουν τη δική τους πολιτική αστυνομία, στα πρότυπα της τσαρικής Οχράνα. Επικεφαλής της τίθεται ο Φέλιξ Τζερζίνσκι, Πολωνός αριστοκράτης που ασπάσθηκε την επαναστατική ιδεολογία και είχε περάσει τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στις τσαρικές φυλακές και την εξορία. Η Τσε Κα (Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем, δηλαδή «Πανρωσική Έκτακτη Επιτροπή για την Καταπολέμηση της Αντεπανάστασης και της Δολιοφθοράς»), στελεχώνεται από φανατικά μέλη του κόμματος, πρώην πράκτορες της τσαρικής Οχράνα και στοιχεία του υποκόσμου. Υιοθετεί τις πιο βίαιες μεθόδους των προκατόχων της και τις συστηματοποιεί, προσθέτοντας και νέες (σύλληψη άμαχου πληθυσμού που θα χρησιμεύσει ως όμηρος ώστε να εξαναγκάσει τους αντιπάλους σε παράδοση).

Φ. Τζερζίνσκι

Τέλος, μοιραία είναι η σύγκρουση μεταξύ των Μπολσεβίκων και των υποτιθέμενων φυσικών συμμάχων τους από ταξική άποψη, δηλαδή των εργατών. Τα συνδικάτα, στα οποία διατηρούν ισχυρή παρουσία Μενσεβίκοι και Εσέροι, υποστηρίζουν τη λύση της αυτοδιαχείρισης των βιομηχανικών μονάδων. Το καθεστώς των Μπολσεβίκων ενδιαφέρεται, όμως, για την αύξηση της παραγωγής (η οποία έχει υποχωρήσει στο ένα τέταρτο των προ του 1914 επίπέδων) και για τον λόγο αυτό προκρίνει τη λύση του κρατικού καπιταλισμού. Το σύνολο της οικονομίας περιέρχεται γρήγορα στον έλεγχο του κράτους.

Όπως επισημαίνει ο Ν. Βερτ, σταδιακά και με αυθαίρετες μεθόδους, «η εξουσία μεταβιβάζεται από την κοινωνία στο κράτος και από το κράτος στο κόμμα των Μπολσεβίκων» [1].

---

[1] N. Werth « Histoire de l’Union Soviétique de Lénine à Staline (1917-1953) », σειρά Que sais-je, αριθ. 2963, PUF, Παρίσι, 2017 (5^η έκδ.), σελ. 10.

---

Β.   ΟΙ ΜΠΟΛΣΕΒΙΚΟΙ ΣΕ ΠΟΛΕΜΟ

Επικρατεί συνήθως η αντίληψη ότι ο Ρωσικός Εμφύλιος μπορεί να συνοψισθεί σε μια αντιπαράθεση μεταξύ κομμουνιστών και φιλομοναρχικών Λευκών. Στην πραγματικότητα πρέπει να μιλήσουμε για εμφυλίους, και όχι μόνον, πολέμους! Κατά το διάστημα 1918-1921, το καθεστώς της Μόσχας έρχεται αντιμέτωπο με μια πλειάδα κρατικών ή οιονεί κρατικών μορφωμάτων, τα οποία διαθέτουν τακτικό στρατό και ελέγχουν μια κατά το μάλλον ή ήττον μεγάλη εδαφική περιοχή επί της οποίας ασκούν κυριαρχία. Θα διακρίνουμε μεταξύ των καθαυτό εμφυλίων συγκρούσεων (α) και των πολέμων εθνοτικού χαρακτήρα (β).

α.   Ημέτεροι κατά ημετέρων – οι ρωσικοί εμφύλιοι

Μ. Μπουλγκάκοφ (φωτογραφία ληφθείσα κατά τη δεκαετία του 1910)

[Ξημερώνει η 14η Δεκεμβρίου 1918. Μετά το μεθύσι που προηγήθηκε, ο Αλεξέι Βασίλιεβιτς Τουρμπίν έχει εξαιρετικά ανήσυχο ύπνο. Αχ, δεν έπρεπε να ανακατέψει βότκα και λευκό κρασί του Ρήνου. Ονειρεύεται, μα τι λέω, σχεδόν παραληρεί. Στο όνειρό του, εμφανίζεται ο λοχίας ιππικού Ζίλιν που, όπως ήταν παγκοίνως γνωστό, είχε σκοτωθεί από εχθρικά πυρά στην προσπάθεια ανακατάληψης του Βίλνιους, το 1916. Ο Αλεξέι τον γνώριζε καλά. Εκείνος ήταν που πάσχισε μάταια να τον περιθάλψει, να επιδέσει το θανάσιμο τραύμα του. Ο Ζίλιν διηγείται στον Τουρμπίν τις εμπειρίες του απ’ τον παράδεισο.

Πέρασε βέβαια μεγάλη αγωνία. Η ίλη βρέθηκε ολόκληρη στον άλλο κόσμο. Ακόμη κι οι μουσικοί της. Ακόμη κι οι γυναίκες, κάποιες από αυτές αμφιβόλου ηθικής, που είχε περιμαζέψει η μονάδα. Αφήστε τώρα που ο άγιος Πέτρος είναι πολίτης και δεν μπορεί να καταλάβει τη νοοτροπία και τις ανάγκες του στρατιωτικού. «Κι έκανα νεύμα, κύριε ιατρέ, στα παλικάρια του ουλαμού μου να τις κρύψουν, να εκεί πέρα πίσω από κανένα σύννεφο, μα τίποτε. Αυτός ο άγιος έχει εξαιρετική όραση. Κι εδώ που τα λέμε, έτσι όπως ήταν βαμμένες και φτιασιδωμένες οι κοπελιές, τις διέκρινες με γυμνό μάτι κι από ένα βέρστι μακριά!» Και πώς μπόρεσαν να στρατωνισθούν όλοι αυτοί στον παράδεισο, αναρωτιέται ο στρατιωτικός ιατρός Τουρμπίν;

«Ω, Θεέ μου! Μα, κύριε ιατρέ! Αν είχε χώρο εκεί; Είχε όσο χώρο θες… Όπως το έκοψα με μια πρώτη ματιά, είχε εκεί πέρα χώρο για να στρατωνιστούν πέντε σώματα ιππικού μαζί με τις εφεδρικές ίλες τους, –μα τι λέω τώρα, πέντε; Δέκα σώματα χωρούσαν εκεί πέρα! Δίπλα από μας υπήρχε ένα μέγαρο, κάτσε καλά! Τόσο ψηλό που δεν μπορούσες να δεις την οροφή, Και ρωτάω εγώ: «Μα πείτε μου, παρακαλώ, για ποιον είναι όλα αυτά;» Γιατί μου φαινόταν ασυνήθιστο, με όλα αυτά τα κόκκινα αστέρια και τα σύννεφα, κόκκινα κι αυτά σαν τα παντελόνια των στολών μας… «Αυτό, μου λέει ο απόστολος Πέτρος, αυτό είναι για τους Μπολσεβίκους, εκείνους του Περεκόπ».

– Περεκόπ; Ποιο Περεκόπ; ρώτησε ο Τουρμπίν, καταβάλλοντας μάταιες προσπάθειες με τη φτωχή γήινη νοημοσύνη του.

– Μα, ευγενέστατε κύριε, τα γνωρίζουν όλα εκ των προτέρων εκεί πάνω. Το 1920, όταν οι Μπολσεβίκοι θα καταλάβουν το Περεκόπ, μυριάδες νεκροί θα πέσουν στο πεδίο της μάχης. Για αυτό λοιπόν, τους έχουν ήδη ετοιμάσει ένα μέρος για να τους δεχτούν.

– Οι Μπολσεβίκοι; αναρωτήθηκε ο Τουρμπίν, βαθιά αναστατωμένος. Κάποιο λάθος θα πρέπει να κάνετε, Ζίλιν, δεν είναι δυνατό. Ποτέ δεν πρόκειται να φτάσουν ως το Περεκόπ.

– Κύριε ιατρέ, αυτό ακριβώς σκεφτόμουν κι εγώ, κι εμένα μου έκανε εντύπωση, για αυτό και ρώτησα τον κύριο Θεό…

– Θεό; Ωχ, ωχ… Ζίλιν!

– Πιστέψτε με, κύριε ιατρέ, λέω την αλήθεια, δεν θα με ωφελούσε σε τίποτε να πω ψέμματα. Του μίλησα προσωπικά κάμποσες φορές!

Λοιπόν, τον ρωτάω: «Κύριε, του λέω, δεν καταλαβαίνω τίποτε, οι παπάδες σου λένε ότι οι Μπολσεβίκοι θα πάνε στην κόλαση, και τι είναι τώρα αυτό που βλέπω; Δεν πιστεύουν σε σένα και δες σε τι στρατώνες πολυτελείας θα τους βάλεις!

– Μπα; διερωτάται, δεν πιστεύουν σε μένα;

– «Μάρτυς μου ο Θεός», του λέω, κι αμέσως με καταλαμβάνει τρόμος. Φανταστείτε πώς είναι να λες κάτι τέτοιο στον ίδιο τον Θεό! Αλλά τον κοιτάζω και βλέπω ότι χαμογελά. Έπειτα σκέφτομαι: «τι βλάκας που είμαι, να του διηγούμαι όλα αυτά, ενώ εκείνος τα γνωρίζει καλύτερα!». Παρ’ όλα αυτά, είμαι περίεργος να μάθω τι σκέφτεται. Και μου αποκρίνεται.

– Δεν πιστεύουν σε μένα; Ωραία, λοιπόν, και γω τι θέλεις να κάνω γι’ αυτό; Για να είμαι ειλικρινής, δεν μου κάνει ούτε κρύο ούτε ζέστη. Το ίδιο και σε σένα, καθόσον γνωρίζω. Το ίδιο και σ’ αυτούς. Επειδή εγώ από την πίστη σας δεν έχω τίποτε να κερδίσω ή να χάσω. Ο ένας πιστεύει, ο άλλος όχι, μα όλοι σας συμπεριφέρεστε ακριβώς με τον ίδιο τρόπο: προς το παρόν, αλληλοσφάζεστε. Όσο για τους στρατώνες, Ζίλιν, πρέπει να καταλάβεις ότι για μένα είστε όλοι ίδιοι, είστε όλοι νεκροί στο πεδίο της μάχης. Πρέπει να το καταλάβεις αυτό, Ζίλιν, δεν μπορεί να το καταλάβει όλος ο κόσμος. Άλλωστε, Ζίλιν, μου είπε, δεν πρέπει να παιδεύεσαι με όλα αυτά τα ζητήματα. Χαλάρωσε και διασκέδασε!»

Μιχαήλ Αφανάσιεβιτς Μπουλγκάκοφ «Η Λευκή Φρουρά», κεφ. 5]

1.   Η παράξενη ιστορία της Κομούτς

Τσεχική Λεγεών

Το 1914, Τσέχοι εθνικιστές που ζούσαν εξόριστοι στη Μόσχα ίδρυσαν την «Τσεχική Λεγεώνα», για να πολεμήσουν τις δυνάμεις της Διπλής Μοναρχίας με στόχο την ανεξαρτησία της Τσεχοσλοβακίας. Στις τάξεις της εντάχθηκαν πολλοί αιχμάλωτοι πολέμου, τσεχικής και σλοβακικής καταγωγής. Μετά την επικράτηση των Μπολσεβίκων η παρουσία του τσεχικού σώματος άρχισε να γίνεται ενοχλητική. Τελικά, η ηγεσία του συμφώνησε με τις αρχές να επιτρέψουν την αποχώρηση του σώματος από τη Ρωσία. Οι Τσέχοι θα διατηρούσαν τον οπλισμό τους και θα ακολουθούσαν ένα περίεργο δρομολόγιο, μέσω Σιβηρίας. Από το Βλαντιβοστόκ θα επιβιβάζονταν σε πλοία για να μεταφερθούν στην Αμερική και στη συνέχεια στην Ευρώπη. Αδέξιοι χειρισμοί της κυβέρνησης των Μπολσεβίκων (ιδίως του Τρότσκι) είχαν ως αποτέλεσμα την ανταρσία των Τσέχων. Οι άνδρες της Τσεχικής Λεγεώνας άρχισαν να καταλαμβάνουν πόλεις στην κεντρική Ρωσία και τα Ουράλια. Το μεγαλύτερο μέρος της επρόκειτο να βρεθεί στη Σαμάρα και να αποτελέσει τον κορμό του στρατού μιας παράξενης νέας κρατικής οντότητας, της Κομούτς.

Κομούτς

Η Επιτροπή Μελών της Συντακτικής Συνέλευσης (Комитет членов Учредительного собрания), γνωστότερη με το ακρωνύμιο Κομούτς, ιδρύεται στη Σαμάρα την 8^η Ιουνίου 1918 από μέλη της διαλυθείσας Συντακτικής Συνέλευσης, κυρίως Εσέρους. Επαναφέρει την ιδιοκτησία και θέτει ως στόχο την αποκατάσταση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Με τη στρατιωτική υποστήριξη της Τσεχικής Λεγεώνας εξαπλώνει τα εδάφη της και κατορθώνει να ελέγξει το  μεγαλύτερο τμήμα της κοιλάδας του Βόλγα (τέλος του θέρους του 1918). Οι Τσέχοι, όμως, δεν θέλουν να μείνουν για πάντα στη Ρωσία (επιπλέον, όσοι από αυτούς είναι αριστερών πεποιθήσεων λιποτακτούν και ενσωματώνονται στον Κόκκινο Στρατό των Μπολσεβίκων). Τον Σεπτέμβριο, οι Μπολσεβίκοι ξεκινούν μια μεγάλη αντεπίθεση και περιορίζουν την Κομούτς στη Σαμάρα. Προκειμένου να διατηρήσει ένα στοιχειώδες στράτευμα, η Επιτροπή αναγκάζεται να στρατολογήσει συντηρητικούς αξιωματικούς και να συνεργαστεί με τις δυνάμεις των Λευκών που έχουν αρχίσει να ελέγχουν τη δυτική Σιβηρία. Τα μέλη της καταφεύγουν στο Ομσκ. Η «κυβέρνησή» της συνεδριάζει σε ένα παρατημένο βαγόνι τραίνου στα περίχωρα της πόλης. Στις 18 Νοεμβρίου 1918, πραξικόπημα που οργανώνουν φιλομοναρχικοί αξιωματικοί ανατρέπει την Κομούτς και φέρνει στην ηγεσία των αντικομμουνιστικών δυνάμεων της Ανατολής τον ναύαρχο Αλεξάντρ Βασίλιεβιτς Κολτσάκ. Ο τρίτος δρόμος για τη Ρωσία έχει άδοξο τέλος. Ο εμφύλιος μετατρέπεται σε σύγκρουση Κόκκινων και Λευκών.

2.   Κόκκινοι εναντίον Λευκών 

i) Από τον Καλέντιν στον Ντενίκιν: Για αιώνες, οι Κοζάκοι αποτελούσαν επίλεκτο σώμα του τσαρικού στρατού. Υπηρετούσαν μέχρι τα 36 τους χρόνια και στη συνέχεια ανταμείβονταν με εκτάσεις γης, κυρίως στις περιοχές του Ντον και του Κουμπάν. Τα διατάγματα των Μπολσεβίκων για κατάργηση της έγγειας ιδιοκτησίας και των τίτλων και προνομίων που είχε χορηγήσει το παλαιό καθεστώς υποχρέωναν τους Κοζάκους σε αντίδραση. Ο Κοζάκος στρατηγός του ιππικού Αλεξέι Μαξίμοβιτς Καλέντιν ανακηρύσσεται αταμάνος των Κοζάκων και κηρύσσει ένοπλο αγώνα κατά των Μπολσεβίκων. Το Νοέμβριο του 1917 υποδέχεται στο Νοβοτσερκάσκ τον στρατηγό Αλεξέγεφ, πρώην αρχηγό του γενικού επιτελείου, και από κοινού επιχειρούν να συγκροτήσουν στράτευμα.

Αλ. Καλέντιν

Εν τω μεταξύ, ο πρώην αρχιστράτηγος και πραξικοπηματίας Κορνίλοφ μαζί με τον στρατηγό Αντόν Ιβάνοβιτς Ντενίκιν κατορθώνουν να αποδράσουν από τον τόπο κράτησής τους στη Λευκορωσία και, υπό μυθιστορηματικές συνθήκες, να φτάσουν στο Νοβοτσερκάσκ για να ενώσουν τις δυνάμεις τους με εκείνες των Αλεξέγεφ και Καλέντιν. Μαζί θα συγκροτήσουν τον ρωσικό Εθελοντικό Στρατό. Στην αρχή, οι συνθήκες είναι εξαιρετικά δύσκολες, καθώς οι Μπολσεβίκοι εξαπολύουν αντεπίθεση στον ρωσικό νότο. Κορνίλοφ και Ντενίκιν ενημερώνουν τον Καλέντιν ότι είναι αναγκασμένοι να υποχωρήσουν προς το Κουμπάν. Απογοητευμένος και χωρίς στρατεύματα, ο Καλέντιν παραιτείται από το αξίωμα του αταμάνου (29 Ιανουαρίου 1918) και την επομένη αυτοκτονεί.

Κορνίλοφ και Ντενίκιν προχωρούν προς το Κουμπάν και πολιορκούν την πρωτεύουσά του, το Γεκατερινοντάρ. Στο πλαίσιο της πολιορκίας ο Κορνίλοφ σκοτώνεται στο στρατηγείο του από θραύσμα οβίδας (13 Απριλίου 1918). Τυπικά αρχηγός των φιλομοναρχικών δυνάμεων είναι ο Αλεξέγεφ, ο οποίος είναι, όμως, βαριά άρρωστος (θα αποβιώσει τον Οκτώβριο), με υπαρχηγό τον Ντενίκιν.

Αντόν Ντενίκιν

Καθώς το τέλος του Α΄ ΠΠ είναι ορατό, οι Δυτικοί αποφασίζουν να βοηθήσουν τους Λευκούς. Γάλλοι και Βρετανοί αποβιβάζονται στο Αρχάνγκελσκ, για να βοηθήσουν τις δυνάμεις του Κολτσάκ, και στην Οδησσό, προς στήριξη του στρατού του Ντενίκιν. Οι Λευκοί κατορθώνουν να στρατολογήσουν αξιόλογο και πολυάριθμο στράτευμα. Είναι έτοιμοι για το μεγάλο βήμα.

ii) Η εποχή των μεγάλων επιθέσεων: Το 1919, οι δυνάμεις που επιδιώκουν την παλινόρθωση του παλαιού καθεστώτος επιχειρούν τρεις μεγάλες επιθέσεις κατά των κομμουνιστών. Ο πλημμελής συντονισμός, τα προβλήματα διοικητικής μέριμνας και η πολιτική των φιλομοναρχικών δεν θα καταστήσουν δυνατή την επιτυχή έκβασή τους.

Ο ναύαρχος Κολτσάκ

Τον Μάρτιο, οι δυνάμεις του Κολτσάκ ξεκινούν από τη δυτική Σιβηρία και τα Ουράλια και αναπτύσσονται με αρχικό στόχο την κοιλάδα του Βόλγα. Οι αρχικές επιτυχίες αποδεικνύονται πρόσκαιρες. Η αντεπίθεση των Μπολσεβίκων αναγκάζει τον Κολτσάκ να συμπτυχθεί στη Σαμάρα. Χάνοντας και αυτή τη μάχη και αντιμετωπίζοντας συνεχείς αγροτικές εξεγέρσεις στα μετώπισθεν (εξαιτίας της φιλικής προς τους γαιοκτήμονες πολιτικής του), ο Κολτσάκ υποχωρεί άτακτα στη Σιβηρία. Θα συλληφθεί από τους Μπολσεβίκους κοντά στο Ιρκούτσκ και θα τουφεκιστεί τον Φεβρουάριο του 1920.

Ιούνιος 1919, ο Ντενίκιν στο Χάρκοβο με το επιτελείο του

Τον Ιούνιο του 1919 και με ορμητήριο την περιοχή του Ντον, ο Ντενίκιν ξεκινά τη δική του επίθεση. Οι δυνάμεις του αναπτύσονται σε ένα τεράστιο μέτωπο που ξεκινά από το Κίεβο και φτάνει ως το Τσαρίτσιν (το μετέπειτα Σταλινγκράντ) στον Κάτω Βόλγα. Φτάνει ως το Κουρσκ, το Οριόλ και το Βορόνιεζ. Μόλις 400 χιλιόμετρα τον χωρίζουν από την πρωτεύουσα των Μπολσεβίκων. Τον Οκτώβριο, ξεκινά την επίθεσή του με στόχο την Πετρούπολη και ο Νικολάι Νικολάγεβιτς Γιουντένιτς, που είχε συγκροτήσει στρατό στην περιοχή της Βαλτικής με τη βοήθεια των Βρετανών. Ο Γιουντένιτς φτάνει σε απόσταση 30 χιλιομέτρων από τον στόχο του, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με αντεπίθεση του Κόκκινου Στρατού υπό τον Τρότσκι, η οποία θα τον απωθήσει. Τα προβλήματα ανεφοδιασμού και οι απαραίτητες αγροτικές εξεγέρσεις υποχρεώνουν και τον Ντενίκιν σε υποχώρηση, πόσω μάλλον όταν πλησιάζουν υπέρτερες σε αριθμό δυνάμεις του στρατού των Μπολσεβίκων. Οι Λευκοί οχυρώνονται τελικά στην Κριμαία, όπου ο Ντενίκιν παραδίδει την ηγεσία στον βαρόνο Πιότρ Νικολάγεβιτς Βράνγκελ (Απρίλιος 1920). Με μικρές πλέον δυνάμεις (30 με 40 χιλιάδες άνδρες) ο Βράνγκελ προσπαθεί να αποκρούσει τις πολύ μεγαλύτερες δυνάμεις του Κόκκινου Στρατού στον Ισθμό του Περεκόπ. Η γραμμή άμυνας δεν μπορεί να αντέξει για πάντα. Τον Νοέμβριο του 1920 ο στρατός του Βράνγκελ και πολύ περισσότεροι άμαχοι εγκαταλείπουν την Κριμαία κι επιβιβάζονται σε πλοία με αρχικό προορισμό την Κωνσταντινούπολη. Οι Κόκκινοι είναι οι νικητές αυτού του σκέλους των εμφυλίων πολέμων.

Πιοτρ Βράνγκελ

iii) Λόγοι αποτυχίας των Λευκών: Θεωρητικά, οι Λευκοί είχαν στη διάθεσή τους στρατιωτικές δυνάμεις ικανές να ανατρέψουν το εύθραυστο καθεστώς των Μπολσεβίκων. Γιατί δεν το κατόρθωσαν;

• Η βοήθεια των δυτικών συμμάχων δεν υπήρξε ποτέ ουσιαστική. Γάλλοι και Άγγλοι είναι κουρασμένοι από τα τέσσερα χρόνια σκληρού πολέμου, δεν είναι βέβαιοι αν αξίζει να διαθέσουν μεγάλες δυνάμεις για την ανατροπή των κομμουνιστών. Όπως εύστοχα επισημαίνει ο Figes, «αναποφάσιστοι για τον αν θα έπρεπε να πολεμήσουν τους Μπολσεβίκους ή να συνάψουν ειρήνη μαζί τους, οι δυτικοί έκαναν τελικά και τα δύο»!
• Οι περισσότεροι ηγέτες των Λευκών ήταν στρατιωτικοί και στερούνταν ακόμη και της πλέον στοιχειώδους πολιτικής αντίληψης. Ποτέ δεν κατάλαβαν ότι η επικράτηση στον συγκεκριμένο πόλεμο δεν ήταν απλώς υπόθεση στρατηγικής, αλλά απαιτούσε μια ολιστική προσέγγιση. Η προπαγάνδα ήταν σχεδόν άγνωστη σε αυτούς. Ποτέ δεν αντελήφθησαν ότι η νίκη απαιτούσε ερείσματα και υποστήριξη από τον πληθυσμό των περιοχών που ήλεγχαν. Προσκολλημένοι στο παρελθόν και στο τσαρικό καθεστώς, αρνούνταν να αναγνωρίσουν ακόμη και τις μεταρρυθμίσεις και αλλαγές που είχαν ήδη συντελεστεί. Γιατί να τους υποστηρίξει ο αγροτικός πληθυσμός όταν τον υποχρέωναν να επιστρέψει στους γαιοκτήμονες και τη λιγοστή γη που του είχε δοθεί; Οι Μπολσεβίκοι, τουλάχιστον, κάτι είχαν κάνει για το θέμα αυτό.
• Με τις αντιλήψεις αυτές, οι Λευκοί μετέθεταν την όποια συζήτηση για μεταρρυθμίσεις σε ένα άγνωστο μέλλον, μετά την υποθετική επικράτησή τους στον πόλεμο. Τότε θα εξετάζονταν τα όποια αιτήματα. Προς το παρόν, η μόνη μεταρρύθμιση που εξετάστηκε κάπως πιο σοβαρά ήταν η απλοποίηση της ορθογραφίας! Ακόμη κι αυτό, όμως, δεν το δέχτηκαν τελικά οι Λευκοί! Κι αυτό καταγράφηκε στο ενεργητικό των Μπολσεβίκων.
• Τέλος, οι Λευκοί χρησιμοποιούν τις ίδιες και χειρότερες μεθόδους με τους Κόκκινους. Αναγκαστική στρατολόγηση, επίταξη της αγροτικής παραγωγής και βιαιότητες. Οι Κοζάκοι που αποτελούσαν την αιχμή του δόρατος των στρατευμάτων τους είχαν από το ξεκίνημα επιδοθεί σε απίστευτες βιαιοπραγίες και σφαγές των μη κοζακικών πληθυσμών του Ντον και του Κουμπάν (Ρώσων, Ουκρανών και Εβραίων). Καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου συνέχισαν να διακρίνονται σε λεηλασίες, σφαγές και αντιεβραϊκά πογκρόμ (150 χιλιάδες νεκροί, μια και τώρα πλέον οι εβραϊκοί πληθυσμοί σφαγιάζονταν με την αιτιολογία της συμπάθειας προς τον μπολσεβικισμό).

3.   Κόκκινοι εναντίον Πράσινων

Αγανακτισμένοι με την πολιτική και τις πρακτικές τόσο των Κόκκινων όσο και των Λευκών, οι αγροτικοί πληθυσμοί αντιδρούν. Ξεσπούν αγροτικές εξεγέρσεις σε πολλά σημεία της Ρωσίας. Σε αρκετές περιπτώσεις εξελίσσονται σε μακροχρόνιο ανταρτοπόλεμο, όπως συνέβη στην Ουκρανία με τις δυνάμεις του αναρχικού Νέστορ Ιβάνοβιτς Μαχνό ή στην κεντρική Ρωσία.

Α. Σ. Αντόνοφ

Οι πιο δύσκολες περιπτώσεις για τους κομμουνιστές είναι κατά πάσα πιθανότητα αυτές των εξεγέρσεων του 1920-1921 στη Δυτική Σιβηρία, στο Βορόνιεζ και, τέλος, στο Ταμπόφ. Της τελευταίας ένοπλης εξέγερσης ηγείται ο Εσέρος της αριστερής πτέρυγας Αλεξάντρ Στεπάνοβιτς Αντόνοφ. Οι δυνάμεις του αριθμούν τους 50 χιλιάδες άνδρες. Το κομμουνιστικό καθεστώς θα χρειαστεί μήνες προσπαθειών, με στρατιωτικές επιχειρήσεις ευρείας κλίμακος υπό τον στρατηγό Τουχατσέφσκι και σκληρά αντίποινα κατά του άμαχου πληθυσμού για να καταπνίξει τελικά το αγροτικό κίνημα του Αντόνοφ.

β.   Μπολσεβίκοι κατά εθνοτήτων – το Κέντρο ανακτά την Περιφέρεια

Τον Νοέμβριο του 1917, με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Λαών της Ρωσίας και το διάταγμα περί εθνοτήτων, οι Μπολσεβίκοι αναγνωρίζουν καταρχήν το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών της πρώην αυτοκρατορίας. Πολωνοί, Φινλανδοί, Ουκρανοί, λαοί της Βαλτικής και του Καυκάσου σπεύδουν να επωφεληθούν από αυτό. Η νέα κεντρική εξουσία, όμως, δεν μπορεί να ανεχθεί πάρα πολλά. Η επιβίωση ενός καθεστώτος επιτάσσει τη διατήρηση των ζωτικών πλουτοπαραγωγικών πηγών που προσφέρουν πολλές από τις περιφέρειες των ανωτέρω εθνοτήτων.

1. Η περίπτωση της Ουκρανίας

Μεταξύ πλήθους δυνάμεων που επιδιώκουν να κυριαρχήσουν, η Ουκρανία βυθίζεται στο χάος. Το κρίσιμο διάστημα 1918-1919, το Κίεβο αλλάζει χέρια τουλάχιστον 12-13 φορές! Λίγο μετά την Οκτωβριανή, η «μετριοπαθής» εθνικιστική ηγεσία της Ράντα (Μιχάιλο Χρουσέφσκι, Βολοντίμιρ Βιννιτσένκο) ανακηρύσσει την ανεξαρτησία της Ουκρανίας (ΛΔ Ουκρανίας) με πρωτεύουσα το Κίεβο. Στο μεταξύ Ρώσοι ευγενείς και αστοί, φιλομοναρχικοί και φιλελεύθεροι, συρρέουν στην ουκρανική μεγαλούπολη για να ξεφύγουν από το καθεστώς των Μπολσεβίκων. Εκείνοι με τη σειρά τους, ελέγχουν την ανατολική Ουκρανία και ανακηρρύσουν τη ΣΣΔ Ουκρανίας με πρωτεύουσα το Χάρκοβο.

1918, οι Γερμανοί στο Κίεβο

Η προέλαση των γερμανικών και αυστριακών στρατευμάτων που θα έχει ως συνέπεια τη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, τα φέρνει στο Κίεβο. Πραξικοπηματικά τοποθετούν στην ηγεσία της Ουκρανίας τον άνθρωπό τους, τον στρατιωτικό Πάβλο Σκοροπάντσκι, που παίρνει τον τίτλο του Μεγάλου Αταμάνου. Η περίοδος αυτή τερματίζεται με την αποχώρηση των Γερμανών, συνεπεία της ήττας τους στον Α΄ ΠΠ, και τη φυγή του αταμάνου. Το Κίεβο το υπερασπίζονται πια λιγοστές δυνάμεις φιλικές προς το προεπαναστατικό καθεστώς. Δεν θα αποτελέσουν σοβαρό εμπόδιο για το στράτευμα ατάκτων του εθνικιστή Σίμον Πετλιούρα που καταλαμβάνει το Κίεβο τον Δεκέμβριο. Ούτε η κυριαρχία του Πετλιούρα θα κρατήσει πολύ. Υποχωρεί στις αρχές του 1919 προ του κινδύνου των Μπολσεβίκων και καταφεύγει στη Βαρσοβία.

Σίμον Πετλιούρα

2. Σοβιετοπολωνικός Πόλεμος

Η Συνθήκη των Βερσαλιών είχε αναστήσει τη διαμελισμένη και εξαφανισμένη Πολωνία. Ο νέος της εθνάρχης, ο Γιούζεφ Πιουσούτσκι είχε βάλει στόχο να ανακτήσει όλα τα εδάφη που θεωρούσε πολωνικά. Η πολιτική θεωρία του ήταν ο προμηθεΐσμός, δηλαδή η διάσπαση της ρωσικής αυτοκρατορίας (τσαρικής ή κομμουνιστικής) στα συστατικά εθνοτικά στοιχεία της. Εκμεταλλευόμενος το κενό που άφηνε η αποχώρηση των ηττημένων στη Δύση Γερμανών πήρε το Βίλνο/Βίλνιους από τους Λιθουανούς (Απρίλιος 1919) και το Λβουφ/ Λβίου/ Λβοφ στην Ανατολική Γαλικία κι εισέβαλε στη Δυτική Λευκορωσία. Σύναψε σύμφωνο με τον Πετλιούρα, υποσχόμενος να τον εγκαταστήσει ως ηγέτη της Ουκρανίας με αντάλλαγμα την παραχώρηση του δυτικού μέρους των ουκρανικών εδαφών στην Πολωνία. Με φρενήρη προέλαση, ο πολωνικός στρατός έφτασε ως το Κίεβο (7 Μαΐου 1920) και κατέλαβε την ουκρανική πρωτεύουσα.

Γιούζεφ Πιουσούτσκι, ο εθνάρχης της νέας Πολωνίας

Η είδηση προκάλεσε κύμα πατριωτισμού στη Ρωσία, καθώς «ξένοι είχαν καταλάβει τη Μητέρα Όλων των Ρωσικών Πόλεων». Χιλιάδες αξιωματικοί του τσαρικού στρατού δέχτηκαν να καταταγούν στον Κόκκινο Στρατό και πρώτος όλων ο πρώην αρχιστράτηγος Μπρουσίλοφ. Η ρωσική αντεπίθεση ήταν σαρωτική. Το ιππικό του Σεμιόν Μιχάιλοβιτς Μπουντιόννι έδιωξε τους Πολωνούς και τους Ουκρανούς εθνικιστές από το Κίεβο και προχώρησε μέχρι το Λβοφ. Την ίδια ώρα, τα στρατεύματα του Τουχατσέφσκι κινήθηκαν ταχύτατα στον άξονα Σμολένσκ-Μπρεστ-Λιτόφσκ, ανακτώντας γρήγορα τα λευκορωσικά εδάφη και εισερχόμενα στην πολωνική επικράτεια. Ο Κόκκινος Στρατός πλησιάζε επικίνδυνα τη Βαρσοβία, αλλά ο κακός συντονισμός και οι έριδες μεταξύ των διαφόρων στρατιωτικών ηγετών έδωσαν στον Πιουσούτσκι την ευκαιρία να αντεπιτεθεί (Αύγουστος 1920). Οι Πολωνοί ανέκτησαν τα χαμένα εδάφη ως τη Λευκορωσία. Είχε έρθει η σειρά της ρωσικής πλευράς να επιδιώξει την παύση των εχθροπραξιών. Με τη Συνθήκη της Ρίγας (Μάρτιος 1921), η Πολωνία έπαιρνε το δυτικό τμήμα της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας, αφήνοντας το υπόλοιπο στη σοβιετική Ρωσία.

Κονάρμια, το ιππικό του Μπουντιόννι

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Βελτιώθηκε, άραγε, η ζωή των κατοίκων της πάλαι ποτέ ρωσικής αυτοκρατορίας σε αυτά τα χρόνια πολέμων, επαναστάσεων, ταραχών και ανακατατάξεων; Φυσικά και όχι. Οι κάτοικοι των πόλεων υπέφεραν από τις τρομακτικές ελλείψεις σε τρόφιμα. Περιφέρονταν από συσσίτιο σε συσσίτιο, αναζητώντας λίγο φαγητό. Πολλοί εγκατέλειπαν τις πόλεις για την ύπαιθρο. Στην Πετρούπολη απέμενε πλέον μόνον το ένα τέταρτο του προεπαναστατικού πληθυσμού της. Όσο για τις απίστευτες δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι αγροτικοί πληθυσμό, αυτές αναφέρθηκαν ήδη εκτενώς. Επιστέγασμα αυτής της περιόδου αλλεπάλληλων κρίσεων, ο φοβερός λιμός του 1921-1922. Η τρομερή ξηρασία, οι πόλεμοι που προηγήθηκαν και οι αυθαιρεσίες του καθεστώτος είχαν σαν αποτέλεσμα μια άνευ προηγουμένου ανθρωπιστική καταστροφή, ακόμη και για την εξοικειωμένη με τέτοιες καταστάσεις Ρωσία. Τα περιστατικά ανθρωποφαγίας ήταν συχνά. Ούτε οι αρχές ούτε η διεθνής ανθρωπιστική βοήθεια κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν τη συμφορά.

Λιμός του 1921, περιστατικά καννιβαλισμού στο Μπουζουλούκ (περιοχή του Ορενμπούργκ)

Ας κάνουμε έναν απολογισμό: ο Α΄ ΠΠ κόστισε στη Ρωσία 1 έως 2 εκατομμύρια νεκρούς. Ο εμφύλιος 2 εκατομμύρια. Η μεγάλη επιδημία τύφου του 1918-1921, άλλα τόσα. Τέλος, ο λιμός του 1921 πήρε μαζί του 5 εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές!

---

Πώς άραγε κατόρθωσαν να επικρατήσουν οι Μπολσεβίκοι μέσα από τόσες αντιξοότητες κι ενώ οι συνθήκες ζωής των ανθρώπων επιδεινώνονταν ραγδαία; Με την προσαρμοστικότητα και την οξεία πολιτική διορατικότητά τους.

• Δεν διστάζουν να προσφύγουν στις υπηρεσίες «εμπειρογνωμόνων» και επαγγελματιών, δηλαδή ανθρώπων του παλαιού καθεστώτος, για να στελεχώσουν τον στρατό και τη δημόσια διοίκηση.
• Κατορθώνουν πάντα τις κρίσιμες στιγμές, προσαρμόζοντας το πρόγραμμά τους και κάνοντας παραχωρήσεις, να βρουν λαϊκά ερείσματα και να κερδίσουν την υποστήριξη σημαντικού μέρους του πληθυσμού.
• Προς τον σκοπό αυτό, αντιλαμβάνονται την τεράστια αξία της επικοινωνιακής πολιτικής και της προπαγάνδας. Είναι οι πρώτοι που συνειδητοποιούν τη δύναμη του λόγου, της εικόνας και του ήχου για τον προσηλυτισμό των μαζών. Αφίσες, καλλιτεχνήματα, φυλλάδια και βιβλία, χωρίς να ξεχνάμε τις κινηματογραφικές ταινίες, όλα τίθενται στην υπηρεσία του νέου καθεστώτος και διαδίδουν τα μηνύματά του.

Ελ Λισίτσκι, Με την Κόκκινη σφήνα ας νικήσουμε τους Λευκούς (1920)

Απομένει το μεγάλο θέμα της βίας. Διαπιστώσαμε ότι η βία ήταν ήδη ενδημική στην προεπαναστατική Ρωσία. Βία των καθεστωτικών δυνάμεων καταστολής, τρομοκρατία των επαναστατών, διάχυτη βία στις αγροτικές κινότητες. Τα χρόνια των πολέμων και των επαναστάσεων απελευθερώνουν και παροξύνουν τη βία αυτή. Πολλοί διερωτήθηκαν μήπως η βία αυτή αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό όλων των εξελίξεων (Γκόρκι, Μάρτοφ) [1]. Κάποιοι πιστεύουν ότι οι έκτακτες περιστάσεις αναδεικνύουν τα βίαια «γενετικά χαρακτηριστικά των Ρώσων», στοιχείο που οι Μπολσεβίκοι εκμεταλλεύονται στο έπακρο[2].

Πολλοί είναι οι ιστορικοί που εστιάζουν την προσοχή στην παράμετρο αυτή, παρουσιάζοντάς την ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του νέου καθεστώτος. Ωστόσο, οι Μπολσεβίκοι απλώς χρησιμοποίησαν (συστηματοποιώντας και εξελίσσοντας «επιστημονικά», βεβαίως) μεθόδους ήδη γνωστές και οικείες για τη ρωσική κοινωνία. Για αυτόν, άλλωστε, τον λόγο οι βιαιοπραγίες τους δεν προκάλεσαν αντίδραση τόσο ισχυρή ώστε να επιφέρει την ανατροπή του καθεστώτος, όπως θα συνέβαινε αλλού. Τις βίαιες αυτές μεθόδους τις χρησιμοποιούσαν, άλλωστε, και όλοι οι αντίπαλοί τους, οπότε για τους Ρώσους πολίτες δεν υπήρχε δυνατότητα επιλογής με ηθικά κριτήρια. Για ένα μάλιστα τμήμα του πληθυσμού, δηλαδή το εβραϊκό στοιχείο, οι Μπολσεβίκοι ήταν η μόνη από τις αντίπαλες παρατάξεις που δεν διακρινόταν από ακραίο αντισημιτισμό, την ώρα που τα πογκρόμ των Κοζάκων, των υπόλοιπων Λευκών, των αναρχικών του Μαχνό και των εθνικιστών του Πετλιούρα [3] αποτελούσαν συνήθη πρακτική.

---

Ο Μπολσεβίκος, πίνακας του Μπορίς Κουστόντιεφ, 1920, Πινακοθήκη Τρετιακόφ, Μόσχα

Η εξιστόρηση επαναστάσεων οδηγεί μοιραία κάποιον να εστιάσει την προσοχή του στις ρήξεις, τις τομές, τις κατακλυσμιαίες αλλαγές που συνεπάγεται η μετάβαση από το παλαιό σε ένα νέο καθεστώς. Ωστόσο, διευρύνοντας χρονικά το αντικείμενο μελέτης, διαπιστώνονται ευχερώς και οι συνέχειες μεταξύ εποχών που θεωρούνται εν πρώτοις ριζικά διαφορετικές. Στην περίπτωση της Ρωσίας/ΕΣΣΔ η αίσθηση αυτή της συνέχειας είναι πολύ έντονη για όποιον δεν αρκείται σε επιφαινόμενα. Η παράδοση της τσαρικής απολυταρχίας καθόρισε σε σημαντικό βαθμό τους τρόπους άσκησης εξουσίας κατά τη σοβιετική περίοδο.

Ίσως, τελικά, η πιο εύστοχη επισήμανση να ήταν αυτή που έκανε ο ανώνυμος πολίτης της επαρχίας του Ιβάνοβο-Βοζνεσένσκ στον απεσταλμένο επιμορφωτή της Προσωρινής Κυβέρνησης: «Δεν έχουμε ανάγκη ούτε το Συμβούλιο της Περιφέρειας (ζέμστβο) ούτε τη Συντακτική Συνέλευση, ούτε καν τη Δημοκρατία. Δώστε μας καλύτερα έναν τσάρο! Μόνο να μην είναι ηλίθιος, όπως ήταν ο Νικόλαος.»

---

[1] Κατά τον Figes όπ. π., passim, το μίσος των κατώτερων τάξεων για τις ανώτερες συνιστά τη βασική εξήγηση για ό,τι συνέβη.

[2] Владимир Булдаков «Красная смута. Природа и последствия революционного насилия», Росспен, Μόσχα, 2010.

[3] Κατά τον Ουκρανό εθνικιστή ηγέτη «ένα πογκρόμ δεν είναι, βέβαια, ωραίο πράγμα, αλλά ανυψώνει το ηθικό του στρατεύματος»!

Πετρούπολη, 1917, σκηνή από το φιλμ της Εσφίρ Σουμπ «Η Πτώση της Δυναστείας των Ρομανόφ» (1927)

Ετικέτες: προπαγάνδα, σοσιαλισμός, Α. Σ. Αντόνοφ, Αστοί, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Αυστροουγγαρία, Αλ. Μ. Καλέντιν, Αλ. Μπρουσίλοφ, Αντ. Ιβ. Ντενίκιν, Βία, Βλ. Ιλ. Ουλιάνοφ Λένιν, Γερμανία, Γιούζεφ Πιουσούτσκι, Εσέροι, ΕΣΣΔ, Εβραίοι, Εθελοντικός Στρατός, Εθνότητες, Ιστορία, Κόκκινος Στρατός, Κίεβο, Κοζάκοι, Κομούτς, Κονάρμια, Λ. Γκ. Κορνίλοφ, Λ. Τρότσκι, Λευκορωσία, Λευκοί, Λιμός του 1921, Λιμοί, Μ. Αλ. Μπουλγκάκοφ, Μ. Σ. Ουρίτσκι, Μπολσεβίκοι, Μόσχα, Μαρξισμός, Μενσεβίκοι, Ν. Ν. Γιουντένιτς, Ναύαρχος Αλ. Β. Κολτσάκ, Νεότεροι Χρόνοι, Ουκρανία, Οκτωβριανή Επανάσταση, Π. Ν. Βράνγκελ, Π. Σκοροπάντσκι, Πετρούπολη, Πολωνία, Ρωσία, Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα, Ρωσικές Εκλογές του Νοεμβρίου του 1917, Σ. Πετλιούρα, Στρατός, Συντακτική Συνέλευση, Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ, Σοσιαλιστικό Επαναστατικό Κόμμα, Σοβιέτ, Σοβιετοπολωνικός Πόλεμος, Τσε Κα, Τσεχική Λεγεών, Τέχνη, Φ. Καπλάν, Φ. Τζερζίνσκι, αντισημιτισμός, εθνικισμός, Nicolas Werth, Orlando Figes