Διαβάζουμε στα σημερινά «ΝΕΑ» για τον θόρυβο που ξέσπασε σχετικά με τη νέα παράσταση του Δ. Παπαϊωάννου (με τίτλο «Πουθενά»): ενόψει της επίσημης πρεμιέρας, η διοίκηση του Εθνικού Θεάτρου εξετάζει το ενδεχόμενο να «ντύσει» τους δύο ερμηνευτές που εμφανίζονται στην παράσταση γυμνοί, προκειμένου να μη σκανδαλιστούν οι υψηλοί προσκεκλημένοι. Δεν είναι στις προθέσεις μου να εκφέρω γνώμη επί της ουσίας του ζητήματος (η λογοκρισία οποιουδήποτε έργου τέχνης μου φαίνεται εξ ορισμού άστοχη και αδικαιολόγητη), αλλά να εξετάσω αυτό που κίνησε περισσότερο την περιέργειά μου: συγκεκριμένα, το δημοσίευμα των Νέων φιλοξενεί σχόλιο του Κ. Γεωργουσόπουλου επί του θέματος. Ο καταξιωμένος φιλόλογος, κριτικός θεάτρου και λογοτέχνης αναφέρει τα εξής:
» Τι μου θυμίζει αυτή η ιστορία που την ακούω και δεν θέλω να την πιστέψω. Κάποτε, λέει, η βασίλισσα Ελισάβετ εισερχόμενη στην αίθουσα του θρόνου, όπου την ανέμεναν όλοι οι διαπιστευμένοι πρέσβεις στον αγγλικό θρόνο, έπαθε το εξής: έσπασε η καλτσοδέτα της με αποτέλεσμα να γλιστρήσει έως τους αστραγάλους της το βρακί της. Εν μέσω τόσο σοβαρών κυρίων! Ο ευγενέστατος και σεμνότατος Γάλλος πρέσβης βλέποντας το «κάζο» της έσπευσε να αναφωνήσει: «Ντροπή του, όποιος σκεφτεί βρώμικα γι΄ αυτό»! Έκτοτε οι έχοντες χιούμορ Άγγλοι βασιλείς καθιέρωσαν ως ανώτατο παράσημο της χώρας το Παράσημο της Περικνημίδος, μια καλτσοδέτα που φέρει μάλιστα αναγεγραμμένη γαλλιστί τη διαβόητη αναφώνηση.»
Τί σας θυμίζουν όλα αυτά; Μα φυσικά τη φράση-έμβλημα που αναγράφεται στον βασιλικό θυρεό της Μεγάλης Βρετανίας: «Honi soit qui mal y pense», το οποίο απαντά και ως «Honi soit quy mal y pense», «Hony soyt qe mal y pense», «Hony soyt ke mal y pense», «Hony soyt qui mal pence» ή ακόμα, βάσει της σύγχρονης γαλλικής ορθογραφίας, «Honni soit qui mal y pense». Και πού είναι το πρόβλημα, θα ρωτήσετε; Το προβληματικό του σχολίου έγκειται στο ότι η ιστορία αυτή δεν έχει να κάνει ούτε με την Ελισσάβετ την Α΄ ούτε με κάποιον Γάλλο πρέσβη. Όπως αναφέρουν όλες οι πηγές η επίμαχη φράση αποδίδεται στον Εδουάρδο τον Γ΄ της Αγγλίας (βλ. για παράδειγμα εδώ και εδώ), δηλαδή δύο ολόκληρους αιώνες πριν από τα χρόνια της Παρθένου Βασίλισσας. Υπάρχουν μάλιστα δύο εκδοχές γύρω από το πώς καθιερώθηκε η φράση αυτή. Σύμφωνα με την πρώτη, την πιο σκαμπρόζικη και αυτήν που τα περιστατικά της ταιριάζουν περισσότερο με αυτά που αναφέρει ο Κ.Γ., κατά τη διάρκεια βασιλικής δεξίωσης και ενώ χόρευε η Κόμισσα του Σώλσμπερυ έσπασε η καλτσοδέτα της, η κάλτσα έπεσε και αποκαλύφθηκε κάτι από γυμνό γυναικείο πόδι. Το συμβάν προκάλεσε τα γέλια και τις κοροϊδίες των υπόλοιπων καλεσμένων. Ως αυθεντικός ιππότης, ο Άγγλος μονάρχης παρενέβη και, αφού πέρασε το επίμαχο κομμάτι υφάσματος γύρω από το γόνατό του, πρόφερε τη φράση «Honni soit qui mal y pense» αποδοκιμάζοντας αυτούς που μέχρι εκείνη τη στιγμή κορόϊδευαν την κόμισσα. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, την οποία καταγράφουν και τα επίσημα χρονικά του Οίκου των Τυδώρ, η δεξίωση είχε διοργανωθεί το 1347, προκειμένου να εορτασθεί η κατάληψη του Καλαί. Η επισήμανση έχει την αξία της, διότι βρισκόμαστε στα χρόνια του Εκατονταετούς Πολέμου μεταξύ των βασιλικών οίκων Αγγλίας και Γαλλίας. Η δεύτερη, λοιπόν, και πιο πεζή εξήγηση μας λέει ότι τη φράση την πρόφερε ο Εδουάρδος αναφερόμενος στην εκ μέρους του διεκδίκηση γαλλικών εδαφών και του ίδιου του γαλλικού θρόνου, καθόσον θεωρούσε τις αξιώσεις του αυτές απολύτως νόμιμες και θεμιτές.
Όποια κι αν είναι ακριβώς η αρχή, η φράση θα γίνει έμβλημα του αγγλικού ιπποτικού Τάγματος της Περικνημίδας, το οποίο ιδρύεται από τον Εδουάρδο το 1348 (κατ’ άλλους το 1344). Η ονομασία της εξηγείται συνήθως με επίκληση του παραπάνω περιστατικού με την Κόμισσα του Σώλσμπερυ, ίσως όμως η αλήθεια να βρίσκεται σε μια άλλη παράδοση η οποία αφορά περιστατικό που συνέβη κατά τη διάρκεια της Γ΄ Σταυροφορίας και σχετίζεται, όπως είναι εύλογο, με τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο. Εκτός από το περί ου ο λόγος Τάγμα, η φράση θα καταστεί στη διάρκεια της Ιστορίας έμβλημα διαφόρων βρετανικών στρατιωτικών σωμάτων και, βέβαια, θα κάνει την εμφάνισή της και στον βασιλικό θυρεό.
Επομένως, δεν υπάρχει καμιά σχέση με την Ελισσάβετ, στην ιστορία της φράσης δεν εμπλέκεται κανένας Γάλλος πρέσβης και μιλάμε καταρχήν (και καταρχάς, εν προκειμένω) για ιπποτικό Τάγμα της Περικνημίδας κι όχι για παράσημο. Όσο για τον λόγο για τον οποίο η φράση καθιερώθηκε στα γαλλικά, αυτός είναι πρόδηλος σε οποιον έχει τις βασικές γνώσεις της Ιστορίας της περιόδου: τα γαλλικά είναι (εδώ και τρεις αιώνες) η γλώσσα της αγγλικής αυλής, ο δε βασιλιάς Εδουάρδος είναι ένας Πλανταγενέτης, στου οποίου τις φλέβες κυλά ανδεγαυικό και νορμανδικό αίμα.
ΥΓ1: Δύο απορίες. Πρώτον, πόσο εύστοχη απόδοση της γαλλικής φράσης αποτελεί το «Ντροπή του, όποιος σκεφτεί βρώμικα γι΄ αυτό»; Δεύτερον, πώς το σπάσιμο της καλτσοδέτας έχει ως συνέπεια το πέσιμο του βρακιού;
ΥΓ2: Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον Αμβρόσιο (και την SBE), καθόσον τα σχόλιά τους στο φόρουμ Λεξιλογία έδωσαν την έμπνευση για την παρούσα ανάρτηση.
Το Ιστολόγιο του Ρογήρου 